quarta-feira, 24 de setembro de 2014

Castro Laboreiro, 1937 - Os dias de um galego fugido à Guerra Civil Espanhola

Castro Laboreiro, noutro tempo

Recuamos ao período da Guerra Civil Espanhola onde muitos galegos atravessaram a fronteira e vieram refugiar-se em terras de Castro Laboreiro ou noutras terras raianas do nosso país. Um deles foi Bieito Fernandez que partilhou as memórias dos dias que passou em terras castrejas...

"31 DE MARZO DE 1937
Ás 04:45 da madrugada saio de Silvares de Grou (Lobios) na compaña do meu guía. No traxecto ata S. Bieito de Agreixoá falamos do que se lle ha de dicer aos carabineiros españois, no caso de termos a má sorte de non poder evitar o atoparnos con eles. Ó chegar a Beirreaus (Entrimo) empeza a clarexar o dia e os paxariños cantan alleos aos nossos medos. Ouvimos unha voz humana que axiña recoñecemos ser a dun home que vai co gando.
O meu acompañante, que é un home destemido máis ao mesmo tempo prudente, non para de ollar en todas as direccións, a fin de poder descubrir os “requetés” que fan garda na fronteira, e ocultarnos ou fuxir, a poder ser felizmente. E a pesares de que vimos moitas pegadas de zapatos e chancas na dirección na que nós iamos e na oposta, non nos encontramos con tan indesexados tipos.
Ás 08:30 chegamos ás Cainheiras (Castro Laboreiro) despois dunha afortunada viaxe na que o bó tempo foi un factor moi importante. Non ben chegamos, unha mulleriña veu avisarnos que nos ocultasemos onde pudiésemos porque viñan os guardiñas portugueses en dirección a nós; inmediatamente botamos a correr de cara a unhas corgas onde estivemos ocultos unhas tres horas. Antes de eu sair do meu escondite, onde papei bo frio e bo medo, o meu guía, que é portugués, foi ver ó pobo se xa desaparecera o perigo.
Mentres tanto, sempre tratando de me ocultar, falei cun home que me dixo que non estaba seguro de se xa marchara a guarda fiscal, que contra todo dereito detiña e entregaba todos os escapados galegos ás autoridades españolas. Cando nos aseguramos de que desaparecera o perigo, pasamos a Bico, onde nos xuntamos cun conveciño meu. Despídome do meu guia e fico, quen sabe por canto tempo, na patria de Luis de Camoes.
Pasada a media tarde ouvimos no camiño un gran revoltallo, a causa da persecución polos guardiñas, dun galego chamado o de Xunqueira, por ser nativo dese pobo. O meu compañeiro e conveciño e máis eu que estamos na casa dunha moi boa muller chamada Tía Enes, vímonos obrigados a subir a unha colmaza (recuberta con colmos no canto de tellas) onde o frío nos fixo bater dente con dente. E perseguiron a aquil pobre home para darlle caza e entregalo ás autoridades, producindo este suceso un desgosto xeral, non só entre os galegos, senón tamén entre a poboación castrexa (do Castro Laboreiro).
Unha cousa que me conmoveu xa no primeiro intre, foi o celo e a rapidez destas mulleres para avisar ós refuxiados en canto se percataban da pesencia dos gardas. ¿Procedería o pobo galego do mesmo xeito se os portugueses se visen en iguais circunstancias ca nós?. En Castro Laboreiro, de cada cen habitantes oitenta son mulleres, pois os homes emigran en masa.
Ás 11 voume deitar na tan desacreditada cama portuguesa que a min, despois de tantas fatigas do día, pareceume millor cá da miña casa; coido que os reis de francia no paso das Tullerías nunca durmiron tan ben coma min esa noite, nunha pobre cama de palla , sen xergón e sen sábanas.

1 DE ABRIL DE 1937
Paso o día na casa, sen poder botar o pé fóra, por medo á garda fiscal. Quixera ter algún libro para empor o tempo, mais considero pouco menos que imposible o conseguilo neste pobo, onde hai apenas un 10% de xente que saiba ler.
Que ben para Portugal e para a humanidade enteira que o diñeiro que o goberno portugués malgasta na revolución española non o empregue en levar a cultura a istes tristes pobos, onde non hai un médico que cure, nin un mestre que instrúa!... E non digamos das outras tantas cousas necesarias para a vida dos pobos. As estafeta de Correos máis cercana está a 5 quilómetros, e a estrada, a 20. Para os asuntos xudiciais e administrativos, teñen que andar outros 20.
Arredor de mediodia, soubemos que o de Xunqueira conseguira escapar das unllas dos guardiñas, noticia que encheu de ledicia a todo o mundo.

2 DE ABRIL DE 1937
Sen novidade, salvo os comentarios retranqueiros que se fan encol da fuga do de Xunqueira. Pola contra laméntase a detención de Manuel Carballo, levada a cabo o 28 de marzo pasado. O meu compañeiro de desterro é o que se encarga de cociñar e arranxar os mantimentos, ovos sobre todo, que é o que máis consumimos.

3 DE ABRIL DE 1937
Termina o éxodo iniciado xa fai días, das inverneiras para as brandas (as inverneiras é onde os castrexos pasan o inverno e nas brandas, o verán) e naturalmente, tamén nós temos que nos mudar para un lugar chamado Seara, despois de comer un suculento xantar en Biço. Pasamos esa a noite nunha casa en ruinas onde non sei se ofrecía máis perigo o sobrado medio podre, ou o teito que ameazaba caer por riba de nós. Cando espertei á mañá, tiña os ósos moídos e a cabeza mollada, mais ¿qué importan os meus sofrimentos comparados cos dos meus irmaos galegos alá nas trincherias cheas de neve, e os corpos trasfrados pola fame e pola metralla?... ¿E o sofrimento moral de ter que andar defendendo os anacos de terras que pisotean e negan o dereito da nación galega a ser un pobo libre e soberano?...

4 DE ABRIL DE 1937
A fin de estar máis seguros, mudámonos de pousada e agora estamos na casa dunha santa muller chamada Ana Portas. Paso o día coñecendo novos refuxiados e fuxidos da guerra. Chove a máis non poder. Conseguimos durmir nunha excelente cama que nos fai esquecer a mala dormida da noite anterior.

5 DE ABRIL DE 1937
O mal tempo obríganos a pasar o día á beira do lume. Á noite celébrase na casa en que habitamos un chamado danzo (baile), no que vexo fermosas raparigas, de sonrosadas meixelas, que só coñecen os pós de arroz e o carmin polo nome.
Un nacionalista ten de ser por forza un admirador da tradición, por iso eu admiro extasiado como Portugal conserva as súas danzas tradicionais. De todas as danzas que vin esta noite – todas moi lindas- a que máis me gostou foi unha que tiña certa semellanza coa nosa redondiña. Bailouse ó son dun acordeón, que os portugueses saben tocar tan ben. Os do Norte prefiren o acordeón, mentres que os do centro e o Sur prefiren a guitarra. O meu compañeiro bailou todo o que estaba ó seu alcance, a min faltábame a disposición de ánimo necesaria para esas cousas.

6 DE ABRIL DE 1937
Pasamos moito tempo xogando á brisca, pero nunca se xogan os cartos. Tamén me chama a atención que nunca se escoitan maldecires nin palabras obscenas.

7 DE ABRIL DE 1937
Siguen chegando fuxitivos dos remprazos de 1930, 29, 28 e 27. Por algúns deles infórmome que polo momento só son chamados os do 2º semestre do corpo a filas do 80, non sendo eu polo tanto comprendido neste chamamento. En consecuencia, decido volver a casa e ver se fun ou non chamado. Ó fin parou de chover aunque sigue a facer frio. Días atrás circulou o rumor de que o alférez de aviación Elixio Rodríguez, de Bande, directo amigo meu e afervoado galeguista se pasara co seu aparello ó bando republicano. Tal nova encheunos de ledicia e fago votos para que sexa plenamente confirmada.

8 DE ABRIL DE 1937
Preséntase un día de sol que é unha regalía. Érgome máis cedo ca de costume para aproveitar a raeira, pois desque cheguei aquí é o primeiro día de sol. Comunícolle ó meu compañeiro o proxecto de ir á casa, que il ve con des agrado por temor a que me deteñan na fronteira ou me collan na casa.
Ás 5 da tarde parto da Seara cara Galiza e veñénme acompañar ata a fronteira dous conveciños: Pepe do Reguengo e Pepe das Terradas. Outros amigos non cesan de me recomendar prudencia e ollo guicho para non me deixar atrapar polos gardas portugueses, nin polos carabineiros ou requetés españois. Separámonos con bágoas nos ollos e empreendendo eu só o retorno á Patria. Paso os primeiros três dias na casa sen apenas sair á rúa, lembrando con fonda saudade á sinxela e garimosa xente de Castro Laboreiro, que nos poucos días de convivencia com ela, me obrigou a un eterno e fraternal recoñecemento.
Alíngua que se fala alí é un intermedio de galego e portugués predominando aquel sobre iste. Os habitantes de Castro viven máis que pobremente, pois debido á gran altura que están sobre o nível do mar, vese unha grande parte do ano asulagados de neve, imposibilitando cáseque toda clase de cultivos, agás o centeo e as patacas, que durante o inverno conservan enterrados nun sitio alto onde poidan escorrer as augas e as neves. Os cultivos hortícolas, escasamente berzas e allos. Durante os días que alí botei tratei varios extremistas rabudos con quen discutín sobre relixión, moral, política e sobre a liberdade dos pobos oprimidos. En materia de relixión, había na maioría dos casos unha intolerancia e un fanatismo propio dos membros do tribunal da inquisición. Con respecto á liberdade dos pobos asoballados, como Galiza, hai de todo, mais algúns podían subscribir o punto dous do fascismo español que di: “ Todo separatismo es un crimen que no perdonamos”.
E eu, que anceio para Galiza unha plena liberdade, non podo estar dacordo con istes esquerdistas (comunistas) que coñecen moi ben os problemas de Rusia e ignoran totalmente os de Galiza, e incluso menosprecian a súa lingua."

Rematado en Grou, Lobios o dia 12 de abril de 1937.
BIEITO FERNÁNDEZ


Bieito Fernandez

Texto extraído de:
- FERNANDEZ, Bieito (2005) - Diário e Biografia de um fuxido galego. in: Arraianos 3; Primavera 2005, Associación Arraianos.

quinta-feira, 18 de setembro de 2014

O contrabando na raia seca do Laboreiro

Rio Laboreiro, que define a linha de fronteira nesta região

"O antigo concelho de Castro Laboreiro (perto de 90 quilómetros quadrados), actualmente freguesia do concelho de Melgaço, é rodeada, a Norte e a Nordeste pela Galiza, especificidade raiana que assume um maior significado se pensarmos que a extensa serra do laboreiro comporta toda a raia seca entre o rio Minho e Lima.
Estamos perante uma das fronteiras mais velhas da Europa (senão a mais antiga) e o início da numeração fronteiriça da raia seca hispano – portuguesa (do marco 1 ao 53). Por causa desta localização, Castro laboreiro, teve no seu território, no século XX, durante o Estado Novo, até ao 25 de Abril, três postos (quartéis) pertencentes à corporação da Guarda-fiscal: Vila, Ameixoeira e Portelinha (os dois últimos construídos na década de 20 e 30).
No lugar da Alcobaça (marco da raia nº 1), freguesia de Lamas de Mouro, estava situado o quarto posto, que ajudava a criar um cordão asfixiante de vigilância e controle das rotas do contrabando vindo da Serra do Laboreiro. Mesmo assim, o contrabando era diário, de dia e de noite, galegos e portugueses e as suas bestas atravessavam diariamente a fronteira que pontilha a Serra do Laboreiro, a contrabandear.
Do lado espanhol, os Carabineiros, tinham funções similares, percorrendo o basto espaço de planalto, na procura do contrabando e dos seus transportadores, que podiam ser homens ou mulheres, de tenra idade ou mesmo já na casa dos setenta anos.
O contrabando, enquanto actividade condenada pelos poderes instituídos, é  um fenómeno de séculos. Tem a idade das fronteiras administrativas e politicas, e foi desde as suas origens um elemento importante na economia destes povos vizinhos. Melhorou sempre as suas condições de vida e criou laços de amizade, familiares (casamentos) e de cumplicidade em ambos os lados da fronteira. A cumplicidade do contrabando, o pastoreio nos montes vizinhos e as romarias foram sempre motivos de aproximação entre famílias de ambos os lados da raia.
Neste importante “comércio de fronteira”, passaram durante séculos todo o tipo de produtos: gado, sal, carvão, milho, centeio, azeite, bacalhau, castanhas, feijões, pimentão, batatas, metal, vestuário, calçado, pedras de isqueiros, vidros, peles, suínos, louças, utensílios agrícolas, café, farinha, pólvora, minério (volfrâmio), ouro, cozinhas de ferro, máquinas de costura, máquinas de café, electrodomésticos variados, dinheiro, bananas, maças, ananases, amendoins, amêndoas, bocados de cobre e muitos outros produtos de maior ou menor valor. A época, o preço ou a escassez de um produto, de um dos lados da raia, geravam contrabando.

Para as populações locais o contrabando nada tinha de ilícito, era simplesmente um modo de vida que ajudava na difícil sobrevivência destas paragens. o medo de ser apanhado e de perder a carga, os pesos exagerados e as distâncias, exigiam ousadia, coragem e sofrimento."

Texto extraído de:
- DOMINGUES, José & RODRIGUES, Américo (2009) - Contrabando pela raia seca do Laboreiro, NEPML in: Boletim Cultural de Melgaço, Câmara Municipal de Melgaço.

Nota: O marco que se encontra em Cevide é o marco nº 1 colocado na sequência do Tratado de Limites de 1864 entre Portugal e Espanha. Na fronteira do Trancoso e do Laboreiro, existe mais do que uma série de marcos, geralmente bastante mais antigos do que o de Cevide. Em Castro Laboreiro, há marcos que se podem identificar e que já são citados em documentação da Idade Média (século XIII, salvo erro). Este marco, gravado como nº 1 que é citado no texto, não se encontra longe da nascente do rio Trancoso e pertence a uma série de marcos muito mais antiga e que apenas marca a raia seca (não havia marcos a norte deste ao longo do Trancoso) e que se prolongava até Castro Laboreiro.

sábado, 13 de setembro de 2014

Histórias de Fiães (Melgaço) de tempos passados

Interior da Igreja do Mosteiro de Fiães

Na obra "Portugal Antigo e Moderno", volume III, editado em 1874, Pinho Leal fala-nos como seria a freguesia na época e fala-nos de algumas estórias da terra:
"O clima d'esta freguesia é excessivo, e seu solo, apesar de abundante de águas, é em geral pouco fértil. Produz porém muito centeio, algum milho, pouco vinho, muita castanha e bastante fruta, em um estreito e profundo vale, que fica a este. Cria bastante gado, e os seus presuntos, curados sem sal, são os melhores da província.
Há aqui muita caça de varias espécies, principalmente no sitio das Ramalheiras, imensa floresta de carvalhos, urzes e giestas. Toda a freguesia está assente em terreno muito acidentado, e é vasto o seu território.
Tem montes quase a pique. Ainda li há poucos anos que em em 1841, perto do lugar de Portocarreiro, desabou um cabeço, ao longo de uns seiscentos metros, arrastando na sua queda grandes árvores e penedias, e destruindo uma aldeia, da qual morreram então 15 pessoas.
Esta avalanche monstruosa foi direita a uma capela na encosta, e quando todos se persuadiam que ela seria arrasada, aquela mole imensa se divide em duas, e se precipita pelos dois lados da ermida, ficando esta intacta.
Por muitas vezes se tem nesta freguesia dado deslocações idênticas, deixando sempre tristes consequências da sua passagem devastadora.
A 1500 metros ao sul do mosteiro, se está a majestosa e alta serra de Pernidelo, donde a vista se estende por um vastíssimo e formoso panorama. Ao sopé desta serra se estende na distancia de 6 a 7 Km's a verde e fértil veiga de Melgaço. O ribeiro de Várzeas divide aqui Portugal da província da Galiza.
Conta-se por aqui em Fiães que em 1861 foram devastadas as povoações gallegas de Padrenda, Monte Redondo e Gazgoa, por uma fera, que uns diziam ser lobo outros tigre, outros javali, etc. Dali passou a Portugal e encheu de terror as povoações de Castro Laboreiro, Fiães e outras, fazendo muitas vitimas. Só em um dia, matou duas crianças de 11 anos, em Castro Laboreiro, devorando uma e despedaçando outra. Não era raro encontrar aqui um braço, acolá uma perna, além um crânio, principalmente nas freguesias galegas.
Tudo andava horrorizado. Ninguém sabia de noite, e, mesmo de dia, só bem armado e nunca só. O povo, sempre propenso ao maravilhoso, ligou varias historias sobrenaturais a este acontecimento. Segundo uns, era a fera—um filho indigno, amaldiçoado pelos seus pais. Segundo outros, era um Caim que tinha assassinado um seu irmão. Outros pretendiam que era uma alma do outro mundo. Os mais espertos sustentavam que era um lobisomem e os mais sérios, teimavam que era, nem mais nem menos, o diabo em pessoa.
Combinaram-se todos os povos destes sítios para fazerem uma grande montaria ao animal feroz, qualquer que fosse a espécie a que pertencesse.
Reuniu-se grande numero de povo no terreiro da Capela de Alcobaça, limites de Fiães e Lamas de Mouro, e mais de 300 homens investiram na floresta das Ramalheiras. Não apareceu a fera, mas achou-se um rapaz, de 14 anos, horrorosamente ferido por ela, e salvo por umas vacas, que andava guardando, as quais se atiraram resolutamente ao animal feroz, e o fizeram fugir. O rapaz escapou. Esta fera apareceu nestes sítios por duas vezes, com intervalo de dois anos, demorando -se de cada uma alguns meses. 
Desapareceu sem se saber como, nem para onde. Também nunca se chegou a saber positivamente que espécie de animal era."

Extraído de:
- PINHO LEAL, Augusto Soares A. B. (1874) - Portugal Antigo e Moderno (Volume III). Livraria Editora de Mattos Moreira & Companhia, Lisboa.

sábado, 6 de setembro de 2014

O estado ruinoso do Convento de Fiães descrito em finais do século XIX


No último quarto do século XIX, diz-se do mosteiro de Fiães (Melgaço): "Este mosteiro está situado a 3 Km’s a Este da vila de Melgaço, na chapada de um monte alpestre, mas cercado por montes ainda mais altos e alcantilados.
São vastas as suas proporções e imponente a sua majestosa aparência, a dominar um vasto horizonte. Confrange-se o coração ao contemplar estas gigantescas ruínas, testemunhas melancólicas e severas da piedade de nossos avós. Ali, onde o incenso se elevava dia e noite em perene adoração ao Omnipotente. Onde a toda a hora se ouvia o plangente som do órgão, os cantos sagrados dos religiosos e do povo: ali, refúgio predilecto dos que no mundo sofriam atribulações; ali, finalmente, a Casa de Deus, em que a piedade tinha amontoado prodígios sobre prodígios de magnificência, de fé e de caridade — que vemos hoje? Ruínas, devastação, silêncio, horror! As silvas e os cardos invadem os mármores de suas aras santas. Os répteis imundos revolvem as ossadas venerandas de varões ilustres. As aves noturnas pairam sobre suas abobadas, e fazem seus ninhos sobre os brincados capitéis de suas colunas, dez vezes seculares.
Quem foi, ó solitário e respeitável mosteiro, que assim desmantelou tuas robustíssimas muralhas, que pareciam desafiar a acção corrosiva de séculos de séculos? Quem destruiu teus sagrados altares? Quem aniquilou tuas esculturas primorosas? Quem desterrou tuas santas imagens? Quem cora tal iniquidade te transformou de um primor d'arte, em um montão de destroços e ruínas?
Não foi a tua vetustez; não foi o incêndio, não foi um inimigo estrangeiro, sanguinário e implacável mas foi coisa pior do que tudo isso. Foi a indiferença, o abandono e a descrença!
Leitor, se tens um coração português, se a luz divina da fé se não apagou totalmente em tua alma, se respeitas a memória de teus passados — dos que te deram uma pátria, um lar, uma família, e se algum dia viajares pelo Alto Minho, não deixes de visitar as tristes e poéticas ruínas do convento de Fiães.
Ali, qualquer um contempla, respeitoso, estes restos venerandos da fé e piedade de nossos maiores, e chora sobre as ruínas deste testemunho de suas crenças inabaláveis.
Milhares de pessoas, de todos os sexos e idades, portugueses e galegos, aqui concorrem no dia 11 de Julho, consagrado á solenidade do patriarca S. Bento, formando-se então aqui um pitoresco arraial.
Já disse que o edifício está construído em uma vasta chapada, ficando no centro dela, e tendo em frente um extenso terreiro assombrado por frondosos carvalhos, dispostos simetricamente em linhas rectas, e formando uma ampla abobada impenetrável aos raios do sol do estio.
O templo ainda se conserva em sofrível estado, e podendo celebrar-se o culto divino. É de arquitetura gótica, vasto, e seu tecto sustentado por formosas arcarias.
A entrada principal é ornada de muitas colunatas da mesma ordem arquitectónica, que, revelando uma remota antiguidade, mostram a largura robustíssima das paredes do templo. Dentro dele, junto ao altar de S. Sebastião, está um elegante túmulo de granito, que se supõe ser o de Fernão Annes de Lima, por ter as armas dos viscondes de Vila Nova da Cerveira (Limas).
O interior da igreja é escuro e triste, como são quase todos os templos góticos. As cornijas e cimalhas são ornadas de diferentes figuras, mais ou menos fantásticas.
A Oeste do adro, rebenta um manancial de água mineral ferruginosa, a que se atribui algumas virtudes medicinais. Consta que houve aqui uns tanques para banhos, mandados entupir por ordem da autoridade por causa das desordens, ferimentos e até mortes, de que eram causa, por quererem todos banhar-se ao mesmo tempo.
Num recanto da larga rua que do lado de Melgaço dá entrada para o rocio do mosteiro, há uma meia laranja, com assentos de pedra, orlados de murta, e no meio um chafariz de frigidíssima e óptima água. Ainda há poucos anos as paredes do mosteiro estavam de pé. Foi o edifício posto em praça. Mas como a ninguém fazia conta tão gigantesca fábrica, naquele sítio, o governo mandou vender a qualquer preço, em detalhe, a pedra das paredes, colunas, arcarias, telhados, portas, janelas, varandas, grades de ferro, etc."

Extraído de:
- PINHO LEAL, Augusto Soares A. B. (1874) - Portugal Antigo e Moderno (Volume III). Livraria Editora de Mattos Moreira & Companhia, Lisboa.